luns, 18 de decembro de 2017

As mouras ruínas do asolagado Castro Candaz


“Caudoso rio, qu'en leito d'ouro
Cruzal-as veigas d'a terra miña,
Sempre antre mainas
E olentes brisas;
Ti, qu'adiviñas d'os altos castros,
D'os llanos secos, d'as mouras ruinas
As cén hestóreas,
Tristes, y-antigas”
Amador Montenegro, Muxenas

Coido que até do mesmo infortunio, ás veces emerxe algo positivo. Iso pensei cando contemplei a furia coa que as xigantescas ondas do mar do Rostro desenterraban os restos do cargueiro portugués “Silva Gouveia”, devorado por este mesmo mar hai cousa de 90 anos, e iso mesmo quixen volver a pensar cando este outono, por mor da seca, albiscaría as “mouras ruinas” do asolagado Castro Candaz. Namentres descendía polos lugares de Mosteiro e Xillán, na parroquia chantadina de Pedrafita, a través dun máxico sendeiro que descende entre infinidade de cepas de mencía cara o recuncho do Miño onde se erixe o Castro Candaz, decateime do moito que está a mudar a verdescente e característica paisaxe da nosa Galiza. 


Como consecuencia da desgraza que están a supoñer as secas, cada vez máis habituais no noso país, o Miño semella outorgarnos o privilexio transitorio de deleitarnos coa presenza dun dos seus meirandes tesouros, o senlleiro Castro Candaz, que dende a creación do Encoro de Belesar quedaría somerxido baixo destas augas doces, frías e transparentes. O Castro Candaz é un pequeno recuncho de inmensa historia onde se mesturan as ruínas dun poboado castrexo e dunha fortaleza medieval. Á marxe dos abondosos prexuízos que a bo seguro puido orixinar a construción do Encoro de Belesar, como privarnos da presenza continua desta histórica alfaia chantadina; parece evidente que o feito de que o castro quedase anegado baixo das súas augas contribuíu en grande medida a que se presente nos nosos días nun excelente estado de conservación. 


Resulta un auténtico privilexio podermos arribar a este histórico outeiro de Castro Candaz e transitar os intricados camiños que conforman as pequenas e cuadrangulares construcións erixidas con negra lousa chantadina. Non resulta doado percorrer estas “mouras ruinas” sen deixar de maxinar “as cén hestóreas, tristes, y-antigas” que agocha o Castro Candaz, este tesouro fuxidío protexido polas augas. Nada máis atravesar o único vieiro de acceso a esta pequena península, orientado cara poñente, decateime do importante que foron dende sempre estas augas do Miño para garantir o porvir e a protección dos seus antigos moradores. Segundo contan os máis vellos, coa chegada do Imperio Romano erixiríase unha fortaleza no Castro Candaz para conter a furia, o asedio e os ataques dunha poboación nativa que loitaba por defender o que era seu.  


Segundo semella testemuñar o memorial nobiliario dos Camba, o forte de Castro Candaz foi fundado polo cónsul romano Lucio Cambero e sería o berce no que se orixinarían as liñaxes dos Camba e dos Taboada. Segundo ten contado tamén o mestre e escritor Manuel Formoso Lamas, durante a segunda vaga de invasións normandas, as tropas viquingas, unha vez coroada a Serra do Monte Faro, rematarían por arribar a Chantada, onde arrasarían a vila, obrigando aos nobres da contorna a refuxiárense no Castro Candaz, custodiado pola familia dos Erice ou Eriz. Coa axuda e protección das tropas do Rei Ramiro I de Asturias, os viquingos non tardarían en ser derrotados. Crese tamén que ó longo da Idade Media, a fortaleza do Castro Candaz puido estar vinculada a algún tipo de porto mediante o cal atravesar o Miño por esta contorna. 


Como tantas outras fortalezas do noso país, o forte do Castro Candaz remataría por ser reducido a escombros durante as Revoltas Irmandiñas, mais pouco tempo despois sería reconstruído por orde da Casa dos Taboada. Nos últimos tempos, e ca fin de cultivar a vide, erixiríanse socalcos arredor do castro que modificarían de xeito significativo a arquitectura de toda esta contorna. Coa creación do Encoro de Belesar, xa na década dos 60 do século pasado, as augas do Miño asolagarían por completo o Castro Candaz e silenciarían para sempre a súa historia. Ás veces, somentes cando o Miño enferma, cando o seu leito ensume por mor das longas secas, emerxen as pantasmas e a feiticeira silueta do senlleiro Castro Candaz. 


Oxalá non tiveramos o pracer de coñecernos, -pensei-, namentres me despedía deste pequeno outeiro de historias afundidas. Oxalá as augas do Miño te asolaguen axiña; no canto de non volver a ollar, endexamais, o celme verdescende da Galiza.

sábado, 16 de decembro de 2017

As ruínas da Torre de Arcos


“Esfuma ou non existíu.
Qudan os seus cabelos, os seus cabelos
como unha crobacia dos meus dedos
esfiañándoos en cobres finos
en arcos voltaicos sobre o seu óvalo baleiro”
Estíbaliz Espinosa, textos carboníferos

Aló polas chantadinas terras da parroquia de Santa María de Arcos, concretamente no lugar da Torre, eríxense a duras penas as ruínas dun antigo forte que fica somerxido baixo as xestas e as silveiras do esquecemento. Ó igual que tantas outras históricas construcións galegas, como as ourensás torres de Sande e Sandiás ou como as luguesas torres da Caldaloba e de Torés, esta torre de planta cadrada agoniza esquecida e ignorada no perigoso letargo dun pobo farto de historia, nunha terra infinda de pasado. Agora somentes semella de interese para as lagartas que procuran a calor das súas paredes e os merlos que adoitan aniñar ó abeiro das súas ruínas. Que danada i esquecida fica agora esta histórica torre chantadina erixida entrámbolos séculos XIII e XIV polos Fernández de Temes. 


As ruínas que agora se visten de maleza neste recuncho de Arcos, antano conformaron a Torre da Homenaxe daquela fortaleza erixida polos Fernández de Temes. Aquel bastión baixo do que se estendía, segundo contan os veciños desta freguesía, máis dunha ducia de leguas dominadas. Mais como a meirande parte das fortalezas do noso país, aquel castelo de Arcos sería atacado e destruído durante as Revoltas Irmandiñas. Cando cesaron as revoltas, a fortaleza renacería das súas ruínas e pasaría a mans de Ero Ordóñez, Conde de Membride, de quen se dicía que era señor de todo o que pertencía ós Fernández de Temes. Tempo despois, concretamente no ano 1652, e ante a falla de descendencia masculina, a fortaleza pasaría a pertencer a Alexandre de Taboada e Ulloa, o Señor de Merlán. 


Co paso do tempo, a fortaleza foi caendo no abandono e remataría por ser saqueada polos propios veciños da contorna, que chegarían a empregar cargas explosivas para apropiarse dos mellores perpiaños graníticos. Por se fose pouco, no ano 1986, a ferocidade do furacán Hortensia reduciría a escombros a meirande parte dos muros desta Torre de Arcos; o derradeiro recordo daquel bastión dos Fernández de Temes. Unha maraña de silveiras semella agochar agora as cicatrices do pouco que queda de tan longa e axitada historia. As merlas e as lagartas son as únicas donas e señoras deste fato de pedras derrubadas. 

venres, 1 de setembro de 2017

As vellas pantasmas da Finca do Espiño


“E n'o xa queimado espiño
Fuxindo d'o sol ardente
Pousabase o paxariño.

¡Dios mio, que ansia cativa!
Pesaba en min á tristeza
Cal se m'enterrasen viva. 

Lembranzas d'a terra hermosa,
Calmá c'a vosa frescura
As penas d'alma chorosa”
Rosalía de Castro, Follas Novas

No húmido e frío corazón da nosa patria, nunha de tantas belidas paraxes que se reflicten no curto e serpeante itinerario do Sarela, as pantasmas da Finca do Espiño, encarnadas en árbores antergas, en píntegas, en fentos e gárgolas; convidan ás máis inxenuas almas a transitaren sen présa polos soños cumpridos e as esquecidas vivencias dos que liscaron para non volver. 


Tralos antano impoñentes muros desta máxica finca que olla en fite a crepuscular fachada da Catedral, -subxugados agora polas farpas dominantes das silveiras-, agoniza a pétrea e conca osamenta soñada e habitada, noutrora, polo afamado político e avogado Ramón Gutiérrez de la Peña Quiroga. Tralas enferruxadas cancelas desta impoñente e misteriosa leira, latexa a través das fendas dunha conca caveira de argamasa, a modernista traza e o ecléctico enxeño do arquitecto compostelán Jesús López de Rego. 


O ambicioso soño de Ramón Gutiérrez de la Peña Quiroga comezaría a cobrar vida aló polo ano 1910 da man de Jesús López de Rego, e consumaríase somentes un lustro despois. 

O Pazo do Espiño, aquela anhelada morada de Ramón Gutiérrez de la Peña Quiroga, aquela arriscada obra de Jesús López de Rego, vería a súa luz no 1915 e a súa impoñente e ameada silueta pasaría a formar parte da monumental paisaxe compostelá.

Sobre deste pazo de dous andares, erixido con muros de formigón que imitan a imperfecta superficie da pedra i engalanado con cornixas de cemento moldeadas con motivos vexetais, vixiado en cada momento dende as súas esquinas por aves iradas e fauces caninas, erguíase unha impoñente torre ameada que ensombrecía a súa esvelta capela, dende a que emerxen aínda arrepiantes bestas sineiras que gargarexan augas virxes para cuspilas con desprezo sobre os pícaros que ousen perturbar o silencio e interromper o soño do que nacería este lugar. 

Arrodeando o pazo residencial, Ramón Gutiérrez de la Peña sementaría en terra as derradeiras instantáneas fuxidías do seu soño. Un romántico verxel de infindas especies vexetais comezarían a enlear as súas reigames e a xermolar cores, a polinizar vida i emanar pracenteiros olores en cada recanto deste oasis urbano, desta nobre factoría de froitas, flores, musgos e paxaros.  


Mais ó longo da década dos 40 algo mudaría para sempre neste pazo erixido aos pés do Monte Pedroso e a rentes do Sarela. Co traslado definitivo dos Gutiérrez de la Peña Quiroga a Madrid, a Finca do Espiño comezaría a vivir unha intensa agonía, un longo período de abandono, decadencia e ruína que aínda semella latente, malia que as súas cancelas corroídas se abrisen á xente e os seus derradeiros muros fosen preventivamente apuntalados.


Arredor do corpo presente do xa cadavérico Pazo do Espiño, ábrense agora camiño as octoxenarias reigames dos seres que continúan a habitar este lugar; as camelias e araucarias, as palmeiras, os magnolios, os castiñeiros e os acivros, os buxos, os carballos e algún que outro espiño, así como unha infinidade de especies vexetais. Eles son os únicos donos e señores das ruínas deste soño cumprido, os lexítimos herdeiros deste pazo compostelán. 


No fértil e morriñento seo da matria, nestoutra verde contorna de Compostela, o espello alongado e serpeante do Sarela ás veces semella reflectir augas pasadas, instantáneas de tempos esquecidos; os pelamios dos curtidoiros, as sabas das lavandeiras, os rabaños de vacas e de ovellas baixo a sombra ameada e maxestosa do Pazo do Espiño. 


Encarnadas nas árbores froiteiras, nas lesmas e nas máis bravas roseiras, as súas pantasmas seguen a incitar ás almas inxenuas a transitaren de vagar polos soños cumpridos e as vivencias pasaxeiras dos que se foron para endexamais regresar. 

domingo, 23 de xullo de 2017

O Mosteiro de Santa María A Real de Aciveiro


“O mosteiro de Aciveiro
a súa misión era un afán
escribir a verdadeira historia
agachada no Monte Candán”
Manuel Diz Ramos, Poemas na emigración

No xélido corazón da impoñente Serra do Candán, aló polas verdescentes Terras de Montes, o Mosteiro de Santa María A Real de Aciveiro resiste agoirando tempos mellores alén da incómoda paz, -concibida no silencio, florecida na soidade-, que reina nestes esquecidos outeiros do concello pontevedrés de Forcarei. Moitas lendas se terían forxado arredor desta sacra construción dende a súa fundación, aló polo século XII, até o comezo da súa agonía; precedida pola exclaustración que chegaría no século XIX coa desamortización. Este senlleiro mosteiro galego erixido a máis de 700 metros de altitude, pertence á Órde do Císter e componse dunha igrexa románica do século XII cunha sobria fachada barroca, dous claustros, -o do curro e o procesional-, e o edificio monacal; onde se localizan dependencias erixidas a partires do século XVI. O mosteiro abriu as súas portas no ano 1135 da man de doce monxes fundadores e co patrocinio do último rei de Galicia, Afonso VII, que lles asignaría a xurisdición dun dos coutos máis inmensos da Galicia medieval, chegando a limitar cos dominios dos mosteiros ourensáns de Oseira e Melón. Ó longo da súa historia, o mosteiro mantería tantos preitos que tería que designar a frades para residir en Compostela, A Coruña e Valladolid para ocuparse da tramitación e defensa dos seus intereses. O mosteiro mantivo un colexio de teoloxía moral, conxuntamente co Mosteiro de Xunqueira de Espadañedo, mais pecharía arredor do ano 1800, sendo trasladado a Salamanca e á Espina. 


No ano 1649, o mosteiro sufriría un incendio que botaría a perder boa parte das súas dependencias, especialmente a biblioteca, que ardería na súa totalidade. E por se fose pouco, no ano 1809, durante a Guerra da Independencia, os franceses queimarían o mosteiro reducíndoo a escombros, mais sería restaurado posteriormente da man do arquitecto Xosé Castro Vallejo. No ano 1835, coa desamortización de Mendizábal, disolveríase definitivamente a comunidade, quedando somentes tres relixiosos ca fin de preservar os seus bens de posibles espolios, mais tan somentes sete anos despois levaríase a cabo a poxa pública do mosteiro. A principal fonte de riqueza daquela poderosa comunidade monástica era o gando. Os monxes de Aciveiro comerciaban co gando que posuían e que foran atopando nas súas extensas posesións. Outro dos piares da súa economía era a explotación dos seus montes, das súas fértiles devesas, estando prohibida a tala de árbores sen a súa previa autorización. Os monxes tamén adoitaban comerciar co xeo, que transportaban dende o alto das súas montañas ata as meirandes cidades galegas e outras moitas antigas urbes castelás. Nos nosos días, parte das dependencias monacais de Aciveiro foron recentemente restauradas para albergar un hostal-monumento, namentres que o templo sigue aberto ó culto albergando a igrexa parroquial. O conxunto foi declarado Monumento Histórico Artístico no ano 1931 e posúe tamén a distinción de Ben de Interese Cultural. Contan que o nome de Aciveiro provén dun gran bosque de acivros que se localizaba onde se asenta o mosteiro, nesta elevada ladeira do Monte Candán. 

sábado, 22 de xullo de 2017

Portomarín e o rumor das ondas do Miño


“O rumor das ondas chega
ata o meu leito ferido,
semella un doce lamento
a dor enteiro do Miño.

¿Onde estan os sedentos sacrificios
que se estinguen na palabra permanente,
onde o húmido segredo persistente
dunha boca marxinada polos beizos?

¿Que se fixo da dourada oscuridade
encamiñada ó cansancio das estrelas,
e do pracer acochado na ramaxe
da tormentosa faísca da fogueira?”
Mª do Carme Kruckenberg, Alegoría do ensoño ferido

Hai pouco máis dun mes, con motivo da popular feira de gando do concello lugués do Páramo, achegaríame até a veciña vila de Portomarín trala senlleira Igrexa de San Nicolás e na procura dos máis espirituosos i etílicos encantos que agocha estoutro paraíso da ribeira miñota. Faríao, desta volta, acompañado polos meus prezados amigos Oriol, Ana, Damián e Óscar. Entramos en Portomarín ascendendo a súa impoñente escalinata e atravesando a pequena e feiticeira Capela das Neves, antano hospital de peregrinos e punto de vixilancia da vella ponte romana; agora asolagada. Portomarín é un recuncho máxico, un pequeno e afastado paraíso que garda a meirande parte da súa historia somerxida baixo “o rumor das ondas” do Miño. Esta vila naceu nun extremo daquela ponte romana, erixida sobre do Miño no século II e reconstruída na Idade Media, e a carón mesmo do Camiño de Santiago que transcorría sobre dela. A antiga vila estaba constituída por dous barrios, divididos polo Río Miño, o de San Pedro na marxe esquerda e o de San Xoán na dereita. Mais no ano 1962, coa construción do Encoro de Belesar, o pobo de Portomarín tería que ser trasladado de lugar até o Monte do Cristo. Nesta nova localización asentaríase a Igrexa de San Nicolás, así como a pequena Igrexa de San Pedro, erixida no século X. Ámbalas dúas serían trasladadas pedra a pedra, xunto con algúns pazos como o do Conde da Maza, do século XVI, e o Pazo dos Pimentales ou de Berbeteros, do século XVII. Baixo as augas dun Miño aforcado ficaron para sempre asolagados os antigos fogares e a ponte primitiva.

Capela das Neves, Portomarín
A Igrexa de San Nicolás, tamén coñecida como Igrexa de San Xoán, presenta unha planta rectangular de estilo románico que sería erixida entrámbolos séculos XII e XIII pola Órde Hospitalaria de San Xoán de Xerusalén. Durante a Idade Media, o antigo Portomarín debeu de acadar gran importancia, posto que chegaría a contar con tres ordes de cabalería. Na marxe esquerda estaban os Cabaleiros da Orde de Santiago e da Orde do Templo, namentres que na dereita estaban os monxes Cabaleiros da Orde de San Xoán de Xerusalén. O carácter guerreiro destes monxes explica o aspecto ameado, máis propio dunha torre ou fortaleza, que atesoura esta Igrexa de San Xoán ou de San Nicolás. A orixe da vila de Portomarín parece estar ligada ó Conde Don Gutierre e á Condesa Dona Ilduara, os proxenitores de San Rosendo; bispo de Mondoñedo e fundador do Mosteiro de Celanova. Esta vila luguesa de Portomarín xa aparece citada como “Portumarini” no ano 792, e como “Pons Minea” no Códice Calixtino. 

Igrexa de San Nicolás de Portomarín
A vila de Portomarín foi sempre unha parada obrigada de grande importancia no Camiño de Santiago, chegando a vivir o seu maior esplendor entrámbolos séculos X e XII. A súa historia, agora acalada baixo o leito do Miño, conta tamén que no ano 1112 a ponte sería destruída por Dona Urraca para frear o paso das tropas do seu marido, Afonso o Batallador, mais tan somentes oito anos despois ordenaría reconstruíla a un tal Pedro O Peregrino. O murmurio do Miño aínda lembra o tempo no que o Arcebispo Pedro Arias entregaría o burgo de Portomarín á recen creada Orde de Santiago, mais tamén cando baixo o reinado de Alfonso IX, a vila pasou a depender da orde de San Xoán de Xerusalén. O rumor das ondas do río, adoita lembrarse do vello hospital que no 1126 erixiu Pedro O Peregrino, en cuxa fachada se podía ler “Domus Dei” (casa de deus), en cuxas entrañas achaban calor e protección os peregrinos; e cuxos muros serían derrubados para sempre no ano 1944. 

Fachada da Igrexa de San Nicolás de Portomarín
Malia o paso do tempo, o traslado da vila, o asolagamento da súa ponte e das construcións máis primitivas, esta vila non perdeu o seu espírito nin o seu celme nin a súa historia, nin as súas igrexas nin os seus peregrinos. Portomarín segue a ser unha importantísima meta do Camiño, un lugar onde é posible naufragar na súa historia i escoitar as súas lendas no afastado “rumor das ondas” do Miño. 

domingo, 14 de maio de 2017

O lar dos marqueses de Santa Cruz de Rivadulla


“Guimeráns è linda pousa,
mais Ximonde sin disputa,
e mais qu'entrambas ainda
Santa Crús de Ribadulla”
Marcial Valladares, Cantigueiro popular

Na parroquia de Santa Cruz de Ribadulla, no concello coruñés de Vedra, aló onde o serpeante Ulla reflicte a silueta meiga do Pico Sacro, localízase un dos máis senlleiros pazos da nosa terra. O Pazo de Santa Cruz de Ribadulla foi erixido no lugar de Ortigueira, - de aí que tamén se lle teña coñecido como Granxa ou Torre de Ortigueira -, e sería adquirido no século XVI polo cóengo da Catedral de Santiago, Juan Ibáñez de Mondragón, que coa colaboración do seu sobriño Juan de Mondragón, ampliarían a propiedade, edificarían unha capela, restaurarían os antigos edificios, amurallarían as súas inmensas terras e comezarían a delimitar o seu uso en tres zonas principais; unha para monte, outra para cultivo e outro terzo para as hortas e xardíns d’arredor do fogar.


Tamén por aquel entón, Ibáñez de Mondragón trazaría paseos e avenidas ca fin de serviren de corredores centrais que comunicasen as distintas parcelas e contribuísen a mellorar o acceso ás mesmas. Un destes paseos, a bo seguro que o máis coñecido, é o das oliveiras; un infindo e romántico vieiro conformado polas ramaxes dunhas 500 oliveiras aliñadas en dúas ringleiras paralelas que semellan entrelazar as súas pólas e reigames. Mais aquel cóengo tamén conformaría outros moitos paseos que amais de servir de acceso ás terras de cultivo e de embelecer i engrandecer este pazo, serían trazados ca fin de seren tamén un campo de cultivo para acadar o prezado aceite de oliva e o máis esencial Viño do Ulla; o tinto e o branco. 


Aló polo século XIX, o VII Marqués de Santa Cruz de Rivadulla, Iván Armada y Fernández de Córdoba, comezaría a engrandecer os xardíns do pazo, aumentando tanto o número como a variedade de especies e contribuíndo a que hoxe en día este pazo sexa recoñecido internacionalmente polas súas camelias. As primeiras citas sobre estas especies, que aparecen reflectidas nun caderno do Marqués, datan de entrámbolos anos 1875 e 1899. Mais neste caderno, Iván Armada relata cómo plantou unhas camelias a carón doutras que tiña xa plantadas no xardín. Aquelas outras xa acadaban os sete metros de altura, polo que poida que fosen plantadas uns cantos anos atrás; crese que entre o 1780 e o 1820. 


Nos xardíns do Pazo de Santa Cruz de Ribadulla conviven especies do máis exóticas i heteroxéneas, dende as xa citadas vides, oliveiras e camelias, até buxos, fieitos australianos, tulipáns de Virxinia, palmeiras de Washingtonia, magnolias ou criptomerias. Iso sen esquecer os cipreses, os cedros e as roseiras. A carón da fervenza pola que brincan as augas que nutren os xardíns e as terras desta Granxa de Ribadulla, tamén medran fentos e musgos, silveiras, loureiros,  salgueiros e xestas. 


De fronte mesmo á entrada principal do pazo, localízase a monumental Fonte da Coca, deseñada no ano 1676 polo ilustre arquitecto compostelán Diego de Romay e mandada construír polo I Marqués de Santa Cruz de Rivadulla, Andrés Ibáñez de Mondragón.  A Coca, ou Tarasca, é un ser da mitoloxía galega que representa a un dragón alado e que forma parte do símbolo heráldico da estirpe dos Mondragón. Este símbolo aínda fica presente na meirande parte dos escudos do pazo, concretamente representado por dous dragóns cos seus alongados corpos entrelazados. 


Neste Pazo de Ribadulla pasaría os derradeiros capítulos da súa vida o xeneral Alfonso Armada, IX Marqués de Rivadulla, logo de pasar escasos cinco anos no cárcere por liderar, xunto con outros militares españois, o intento de golpe de Estado do 23 de febreiro do ano 1981. 

As pombas muiñeiras de Santa Margarida


“Miña santa Margarida,
Miña Margarida santa,
Tendes a casa no monte,
Donde ó paxariño canta”
Rosalía de Castro, Cantares Gallegos

Namentres me internaba paseniño neste pequeno pulmón urbano da miña amada cidade herculina, neste inusitado i esquecido verxel de Santa Margarida, viñeron á miña memoria instantáneas fuxidías que me trasladaron á miña infancia; ás excursións de fin de curso da Educación Primaria coas que coñecín as entrañas da Casa das Ciencias e da Casa do Home, o históricos corazóns do Castelo de Santo Antón e da Torre de Hércules, e até os misterios submariños que atesoura a Casa dos Peixes. A cada paso íanseme aparecendo aqueles inocentes e ledos instantes que semellaban esquecidos baixo as arañeiras do tempo; o estanque dos parrulos, os xardíns, a cabeceira, o pequeno anfiteatro, o Pazo da Ópera, a escuridade do planetario e o xigantesco péndulo de Foucault que pendura dende o alto da Casa das Ciencias. Do único que non me lembraba era do solitario muíño de vento que desta volta me fixo retornar, outro de tantos muíños desta tipoloxía que chegou a atesourar esta cidade de brancas galerías, esta mitolóxica península azoutada dende sempre polos bravos ventos do mar.  


Dada a escaseza de cursos fluviais na contorna da cidade, e dadas as súas características climáticas e orográficas, A Coruña ten chegado a atesourar un importante número de muíños de vento que comezarían a desaparecer durante o século XX. O Muíño de Santa Margarida é o único muíño de vento que se conserva na cidade, a derradeira testemuña destas pequenas e sustentables construcións de indubidable importancia na historia desta urbe atlántica. Este muíño, erixido a uns 60 metros de altitude sobre do nivel do mar neste pequeno outeiro de Santa Margarida, fica perfectamente orientado ca fin de aproveitar os ventos predominantes; os do nordés e os do suroeste. Mais por sorte ou por desgraza, aló polo 1916 sería reconvertido en pombal pola Sociedade Colombófila Coruñesa, luxando de frasca a enxeñaría máis sostible, a tecnoloxía máis primitiva, a humilde casa das ciencias esquecidas.


Hoxe o vento somentes sopra para alentar o voo das pombas muiñeiras, as derradeiras sentinelas desta pequena e histórica construción. Baixo dos seus teitos aniñan cada ano as andoriñas, sobre do seu mastro brincan merlos, lavandeiras e gorrións. Malia que non xiren cos ventos as súas aspas alongadas e garridas, este Muíño de Santa Margarida é a derradeira testemuña dunha Coruña muiñeira e descoñecida para a meirande parte de nós. 

sábado, 13 de maio de 2017

A vella Ponte Taboada


“PoI-o camiño de estrelas
esbara o cantar do arrieiro,
leva o compás nas campaíñas
o macho que vai dianteiro.
Medra como unha marea
o avalar perguiceiro
das montanas de Tras-Deza”
Luís Amado Carballo, O Galo

Sobre do leito do Deza, aló onde este río exerce de fronteira entre os concellos pontevedreses de Silleda e Lalín, eríxese impoñente unha ponte milenaria que unía as terras do Deza coas de Trasdeza e Santiago con Ourense por antigos camiños reais. Esta ponte, antano coñecida como Pons Tabulata por ser erixida inicialmente con táboas, sería erixida novamente en pedra no ano 912, tal e como testemuña unha inscrición rabuñada nunha rocha dos arredores. A vella Ponte Taboada, este pétreo vieiro, este milenario atallo de arrieiros, esta canle románica e fronteiriza, fica en paz somerxida nunha contorna realmente fascinante, nun universo afastado do ruído dos humanos onde amence e anoitece de vagar. 


A vella Ponte Taboada, que o pasado 2012 cumpriu 1.100 anos, é unha pequena pero garrida construción románica que se asenta sobre de dous enormes petoutos localizados en sendas ribeiras do Deza; un na parroquia de Santiago de Taboada, no Concello de Silleda, e o outro na parroquia lalinense San Martiño de Prado. Esta ponte naceu sendo parte dun Camiño Real que se trazaría seguindo as antigas vías romanas e que unía Santiago de Compostela con Ourense e con Castela, un histórico treito de arrieiros e tamén de peregrinos; pois por esta ponte pasa o trazado da Vía da Prata. No ano 1862, co trazado de novas estradas e a construción da nova Ponte Taboada, así como na segunda metade do século XX coa construción da ponte do ferrocarril; a vella ponte románica caería definitivamente no abandono até os nosos días, somentes procurada e percorrida polos peregrinos que van camiño de Santiago. 


A vella ponte foi erixida en cadeirado granítico e presenta un único arco de medio punto. A clave localízase a uns nove metros de altitude sobre do leito do río. Malia a ser unha construción austera e carente de excesivos elementos decorativos, posúe sinxelos e sutís detalles como rebaixes nas esquinas do cadeirado amais de disimulados desaugadoiros nos extremos do vieiro central. Malia a súa antigüidade, fica moi ben conservada, somentes desgastada polas rodeiras do pasado. Nun dos extremos, concretamente na ribeira da parroquia de Taboada, da que depende esta ponte, sitúase a pedra na que a duras penas se pode ler unha inscrición rabuñada en latín.


Aquela inscrición testemuña a antigüidade desta ponte, é a mellor proba posible para confirmar e recrear con certeza a súa historia:  “LAVORABERVNT ISTA PONTE ERA DCCCCL ET FVIT PERFECTA PRIDIE KL DS APIES” 

mércores, 15 de marzo de 2017

O vello faro da Ría de Corcubión


“Nas ondas do baleiro, amada miña,
sinto a túa voz de auga que me leva

nun cántico de amores e naufraxios
cara a sombra do tempo xa en ruínas.

Ponse o sol nos meus ollos e a noite
énchese de recordos como estrelas.

Cegan tódolos faros no horizonte
e son un mar perdido na túa illa”
Salvador García-Bodaño, Cidade virtual

Pouco tempo despois daquela breve pero intensa incursión aos antigos dominios do esquecido Castelo do Cardeal, - que semella resistir coma unha vella pantasma os contratempos do tempo, que semella invisible aos ollos atentos, á curiosidade propia do ser humano -, achariamos no horizonte o pequeno Faro de Corcubión. Esta minúscula atalaia de luces e sombras leva alumeando o fondo desta ría dos confíns da terra, e as súas virxes Illas Lobeiras, dende o verán do ano 1860. Tras deste facho albiscamos unha das meirandes panorámicas da miña amada Fisterra, outra das facianas máis impoñentes deste milenario olimpo de pedra, deste derradeiro treito de terra, desta xigantesca besta adormecida que resiste impoñente a ferocidade do mar. Este humilde pero senlleiro facho galego, que presenta unha planta cuadrangular duns aproximados 100 metros cadrados, rexos muros de cantería granítica e unha teitume a catro augas cuberta de tella do país, localízase na contorna de Quenxe, no coñecido Cabo C do municipio coruñés de Corcubión. 


A construción deste Faro de Corcubión, finalizada o 31 de xullo do ano 1860, sería propiciada polos numerosos navíos que se internaban na escura e bretemosa ría procurando a serenidade das súas augas cando o mar de Fisterra se antollaba máis embravecido e a luz do seu faro se perdía entre a borraxeira. Dende a súa orixe contaría cunha lámpada de aceite a émbolo que estaría situada a uns sete metros de altura e a uns vinte e cinco sobre do nivel do mar. Na década do 1880 modificaríase a lámpada orixinal por unha de petróleo con mecha que se empregaría até o 1934, ano no que se automatizaría até os nosos días. Sobre da faciana sur deste pequeno Faro de Corcubión eríxese a granítica torre de planta octagonal, duns aproximados seis metros de altura. Sobre dela maxinamos aquelas antigas lámpadas, os primeiros ollos de vidro que alumearon esta ría nas noites máis bretemosas, nas máis densas i escuras marusías; luces que alumaron as húmidas sombras, as fatídicas rompentes, as perigosas illas.  


Este humilde pero senlleiro Faro de Corcubión segue a latexar luz, a pestanexar vida, a advertir cada noite dos perigosos tesouros que agocha esta ría; o Carrumeiro Grande e o Carrumeiro Chico, as Illas Lobeiras, os castelos do Cardeal e do Príncipe, os alicerces do Monte Pindo e a impoñente silueta dunha xigantesca besta que adormece sumerxida entre a calma da ría e os azoutes do mar.

sábado, 11 de marzo de 2017

As ruínas do Castelo de Quindous


“Cantores ispirados,
Os que á Galícea o numen adicastes
Y-a fermosura d'o seu chan cantastes,
Vosos pleutros dourados
Temprade e dinamente
Nosa pátrea ensalzai costantemente.
Pidídelle ás rüinas
D'os antigos castelos os sacretos,
Âs cumes d'as montanas ascendede,
Preguntádelle ás simas,
Cobas, pontes, debesas e picoutos;
D'o campo sempre verde ás tenras frores
Arrincade a espreseón d'os seus amores”
Amador Montenegro, Muxenas

Nesta nosa última visita ás montañosas e fronteirizas terras dos Ancares, o meu amigo Xoán e máis eu decidimos aproveitar a viaxe que nos levaría até as pallozas de Piornedo, até o Castro de Santa María e até os mesmos pés do Pico Mustallar, para internármonos na parroquia de San Xusto de Quindous, no  mesmo Concello de Cervantes, ca fin de coñecer unha antiga construción nobiliaria da que algo temos escoitado falar. Tiñamos un especial interese en coñecer o lendario Castelo de Quindous, unha pequena fortaleza de orixe medieval que fica esquecida nesta serra fría, solitaria e silenciosa, asentada na intricada ladeira dun húmido e verdescente val.  


Albiscamos o pequeno castelo ao fondo da aldea de Quindous, erixido sobre dun terreo de acusada pendente. O desnivel faise patente na altitude que presentan os seus muros, que acadan nove metros pola cara Oeste, fronte aos catro da faciana Leste. Nos vértices da fachada principal eríxense impoñentes dúas torres cilíndricas. Nelas achamos as seteiras dende as que se vixiaba e se protexía a porta de acceso á fortaleza. Estas torres, que presentan dous andares, tamén dispoñen de xanelas das que emanan sombras e humidades, silencio e soidade. Esa tristeza e agonía que tamén achariamos nas xanelas e seteiras das veciñas torres de Doiras, Doncos e Torés; as esquecidas fortalezas dos Ancares. 


Os rexos muros desta casa forte, desta pequena fortaleza abandonada de Quindous, foron erixidos con pequenos cachotes de lousa. Do mesmo material está formada a súa cuberta, que se presenta a dúas augas no corpo central agás nas súas torres senlleiras; onde presenta unha cónica estrutura. Na fachada principal, sobre da porta de entrada a esta pequena fortaleza medieval de planta rectangular, e baixo do escudo de armas dos seus antigos moradores, achamos unha inscrición que rezaba o seguinte: “SOI LA CASSA DE QVINDOS FONDADA EN ESTA MONTAÑA”. Tras daquela mensaxe, gravada en fría pedra, somentes achariamos ruína, tristura e desolación. 


Pouco se sabe con certeza das súas pantasmas, dos antigos moradores desta casa forte, deste pazo nobiliario; desta pequena fortaleza de San Xusto de Quindous. Contan que foi erixida a finais do século XV por Paio Quindós, e que dous séculos despois, nesta mesma fortaleza, fundaríase o Morgado dos Quindós. No ano 1717, todo este patrimonio pasaría a mans do Marquesado de San Saturnino, descendentes directos da estirpe dos Quindós. Este pequeno castelo, tal e como aínda testemuñan o escudo e a inscrición que presiden a súa fachada, foi erixido ca fin gorecer, de servir e de ver nacer a toda unha estirpe nobiliaria. 


Liscamos de Quindous, destoutra fortaleza esquecida a carón das máis altas montañas, coa certeza de que este humilde castelo medieval está a sufrir nos nosos días as súas meirandes batallas, as súas primeiras ruínas. A soidade son as tropas inimigas. O silencio son os laios da carraxe e da agonía. As hedras e a humidade; a dinamita do tempo. A vitoria e a derrota; o antollo e a incerteza do destino. 

domingo, 19 de febreiro de 2017

Baixo os pés do impoñente Mustallar


“Cap al tard reverbera la mallada
amb rellums melats i silencis autumnals.

Rost avall es desfà el sender entre codines
—fresseja el bestiar ocult a les ginestes
i sota el boix grèvol, l’espectre del gall fer—.

A les fondalades la tarda s’adormissa
i es deixondeix l’esvoranc de la nit.

Sempre, però, el ponent purpuri enlluerna
de la finestra de la cambra estant”
Lluís Felip, Mustallar

Este pasado outono, xusto despois de regresar a Piornedo e de perdérmonos no seu labirinto de hórreos e pallozas, colleriamos un antigo sendeiro de cazadores e montañeiros que nos levaría camiño do impoñente Mustallar; o teito da provincia de Lugo e o segundo pico máis elevado do noso país. Para achegármonos até este elevadísimo cumio galego de 1.935 metros de altitude, somentes superado polos 2.127 de Pena Trevinca, debiamos percorrer pouco máis de media ducia de quilómetros por unhas paraxes fronteirizas realmente fascinantes. 

Pico Penalonga
Mais como se por arte de maxia ou por un sinxelo capricho do destino, nada máis saír de Piornedo decatariámonos que non estabamos sos; tras de nós tiñamos dous experimentados cans que quixeron acompañarnos e protexernos nesta curta pero engaiolante aventura. Un deles, a bo seguro que o máis vello, presentaba unha faciana triste, unha ollada cansa e unha negra e mesta pelaxe. Poida que fose un cruce de mastín. O outro, máis novo e pequeno, semellaba un cruce de pastor alemán. Este último adoitaba levar a dianteira, como se soubese cara onde iamos e quixese guiarnos, namentres que o vello acostumaba a quedar detrás, como tratando de custodiarnos. 

Faldras do Pico Penalonga
Ó pouco de deixar Piornedo, á altura do depósito de abastecemento de auga, penetrariamos nunha máxica campa coñecida como Chao Grande, onde cohabitan matogueiras tan características destas terras como os piornos e os acivros, amais de toxos, uces e xestas. A herba e as matogueiras ficaban rozadas polas bestas, polos corzos, as cabras e os rebezos. De súpeto, namentres camiñabamos, o can máis novo internaríase entre as xestas e levantaría unha perdiz ante os nosos propios ollos. Quedamos francamente impresionados. Aqueles cans estaban preparados para socorrernos e axudarnos, mesmo para contribuír a alimentarnos se fora preciso. 

Campa de Camporredondo
Pouco despois achariamos na beira do camiño un cano de auga fresca que baixaba da montaña, e logo de beber das súas doces e refrescantes augas, continuariamos até unha das paraxes máis fermosas que vin na miña vida, unha belida devesa localizada a uns 1.365 metros de altitude e coñecida como a Campa de Camporredondo. A partires desta campa, deste pequeno paraíso perdido entre os picos máis altos da serra, comezariamos a ver as vivas cores das árbores caducifolias, os froitos vermellos do capudre ou Árbore de Rowan, as brancas e finas cortizas dos bidueiros e unha infinidade de verdes doutras moitas especies arbóreas que resisten o frío das nevaradas e o intenso calor estival da alta montaña. 

Campa de Camporredondo
Descendemos paseniño cara Camporredondo, cara aquela campa que semellaba saída do mundo dos soños e pouco despois atravesariamos o Río Piornedo por unha belida e non menos fabulosa pontella de madeira. Canto pode chegar a mudar a paisaxe, cavilamos, namentres ollabamos as múltiples cores que aquela solleira mañá de outono nos estaba a agasallar. As próximas nevaradas tinguirán de branco todo este máxico e silencioso universo, esta fértil e verdescente campa onde escorregan os desxeos dos cumios máis elevados desta serra de lobos e rebezos.

Pontella sobre do Río Piornedo na Campa de Camporredondo
A medida que iamos deixando tras de nós a Campa de Camporredondo, comezariamos a ascender, arrodeando o pico de Penalonga, por un escorregadizo sendeiro ateigado de pedras e a carón do curso do Río Piornedo. No horizonte comezariamos a albiscar a Cabana dos Estremeños, as ruínas dun antigo refuxio empregado polos pastores de antano para guarecerse do sol cando subían o gando a pacer nas calorosas xornadas estivais. A impoñente silueta do noso procurado obxectivo comezaba a erixirse detrás daquelas ruínas, á fin aquel grandioso pico ficaba diante de nós. 

Cabana dos Estremeños
A partires desta Cabana dos Estremeños a paisaxe mudaría completamente, as árbores deixarían paso ó pasto e ás máis resistentes matogueiras, como os toxos, as xestas e as arandeiras avermelladas polo sol. Agora somentes tiñamos por diante continuar cara a Braña de Piornedo, un gran circo glaciar rodeado por montañas, para posteriormente encamiñarnos cara a dura pero curta ascensión que nos levaría até a Mallada de Mustallar ou Golada do Porto, unha depresión que se sitúa ós mesmos pés do Mustallar, a uns 1.500 metros de altitude, e na que se localiza un valo fronteirizo que nos separa da provincia de León. Contan que este valo foi erixido polos veciños para que o gando non se precipite monte abaixo.

O Pico Mustallar dende a Cabana dos Estremeños
Sorprendeunos albiscar arredor da cima do Mustallar o voo circular e a silueta dun abondoso grupo de voitres leonados. Resulta incrible contemplar estas grandes aves en terras galegas, algo semellante ocorre co oso pardo, que adoita internarse na nosa terra a través destas montañas e das veciñas serras courelás. Mais lembremos que nesta fértil serra conviven tamén lobos, xabarís, lebres, martas, xenetas, cervos, corzos, rebezos, raposos, teixugos e até cabras montesas, amais de perdices e faisáns. Até non fai moitos anos tamén pitas montesas, mais nos nosos días, por desgraza, non se adoitan albiscar. 

Brañas de Piornedo e Pico Mustallar
Os cans que nos acompañaban comezaban a amosar acenos de cansazo, e non era para menos, a dura e vertixinosa ascensión até a Mallada de Mustallar e as raiolas do sol estaban a deixarnos sen alento. Mais os nosos pasos rematarían alí, naquela mallada, naquela depresión entre os picos de Mustallar e Penalonga, a pesares de que os cans amagaban con seguir. O noso obxectivo non era coroar este pico senón ollar a súa grandeza sobre de nós. Alí sentamos e descansamos ollando a impoñente silueta dunha das meirandes montañas do noso país; o noso destino soñado.  

Pico Mustallar desde a Mallada
Sorprendeunos albiscar baixo daquela Mallada de Mustallar a inmensa profundidade na que se somerxe o Val do Burbia. Os voitres leonados que coroaban a cima do Mustallar remataron por fuxir, pode que pola nosa presenza ou por avistaren as preas dalgunha presa nos arredores. Aproveitamos aquel descanso para comer e agasallar aos nosos amigos caninos cunhas rebandas de chourizo logo de tan excelente servizo prestado. Ó pouco comezariamos o descenso até Piornedo

Os nosos anxos protectores
Endexamais esquecerei esta máxica viaxe até o Pico Mustallar, nin estas idílicas paraxes que nos deixaron realmente impresionados nin a fiel compaña deste par de cánidos aventureiros que non nos deixaron sos en ningún momento e que nada nos pediron a cambio. Liscamos coa satisfacción do soño cumprido e coa ilusión de fuxir pra noutrora voltar…, a encontrarnos a nós mesmos alén do silencio da serra e ascender até o ceo galego onde se erixe impoñente o Mustallar.